Nghiên cứu hiện trạng và giải pháp phát triển du lịch bền vững ở xã Tà Xùa huyện Bắc Yên tỉnh Sơn La

 Tóm tắt: Nghiên cứu này được thực hiện với mục tiêu đánh giá hiện trạng phát triển du lịch ở xã Tà Xùa, huyên Bắc Yên, tỉnh Sơn La, trên cơ sở đó tiến hành phân tích ảnh hưởng của hoạt động du lịch đến kinh tế, văn hóa – xã hội, môi trường và đề xuất một số giải pháp phát triển du lịch bền vững ở xã Tà Xùa. Nghiên cứu sử dụng phương pháp quan sát tham dự, phỏng vấn sâu 7 cán bộ quản lý, 5 hộ kinh doanh, 6 người dân địa phương, 12  khách du lịch và 1 chuyên gia theo cách tiếp cận quan điểm phát triển bền vững và tổng hợp các nguồn tài liệu thứ cấp tại khu vực nghiên cứu. Kết quả nghiên cứu đã cho thấy mặc dù tài nguyên du lịch phong phú, đa dạng, có tính đặc trưng riêng, nhưng du lịch Tà Xùa mới đang ở giai đoạn đầu trong vòng đời sản phẩm, sức ảnh hưởng đến kinh tế, văn hóa, xã hội địa phương còn hạn chế và hoạt động du lịch còn rất sơ khai. Trên cơ sở kết quả nghiên cứu nhóm tác giả đã đề xuất ba nhóm giải pháp về kinh tế, văn hóa- xã hội và môi trường với các nhà quản lý hướng tới mục tiêu xây dựng thành công thị trường du lịch và phát triển du lịch xã Tà Xùa theo hướng bền vững, mang lại nguồn lợi ổn định và lâu dài cho địa phương.

 Từ khóa: Du lịch  bền vững, Tà Xùa, Bắc Yên.

I.Đặt vấn đề

Xã Tà Xùa nằm ở trung tâm các xã vùng cao huyện Bắc Yên, phía đông giáp xã Háng Đồng, phía đông nam giáp huyện Phù Yên, phía tây giáp xã Làng Chếu, phía nam giáp xã Phiêng Ban và trung tâm huyện Bắc Yên, phía bắc giáp xã Xím Vàng. Xã Tà Xùa có diện tích tự nhiên 4.138,61 ha, với 460 hộ, 2.983 nhân khẩu, thành phần dân tộc chủ yếu là dân tộc Mông. Tà Xùa có địa hình rừng núi đa dạng với độ cao khoảng 1500-1700m so với mặt nước biển, cảnh quan thiên nhiên hùng vĩ, khí hậu mát mẻ, mùa đông thì rất lạnh, những ngày giá rét còn xuất hiện băng tuyết. Từ năm 2015, cùng với trào lưu du lịch, khám phá, trải nghiệm trên cả nước, Tà Xùa nổi lên như một điểm đến mới lạ, được yêu thích với danh xưng Thiên đường mây số một Việt Nam và các điểm check-in nổi danh như Sống lưng khủng long Tà Xùa[3], Cây táo mèo cô đơn... Nhờ thế, trong thời gian gần đây, ngày càng đông khách du lịch trên cả nước tìm đến tham quan và trải nghiệm cảnh đẹp tự nhiên và con người ở xã Tà Xùa mang đến cơ hội hiếm có để phát triển kinh tế, quảng bá, giới thiệu về văn hóa và con người Bắc Yên với du khách trong và ngoài nước. Tuy nhiên, để phát triển du lịch xã Tà Xùa theo hướng bền vững, mang lại nguồn lợi ổn định và lâu dài cho địa phương vẫn cần sự quyết tâm và những chiến lược phát triển đúng đắn của các cấp chính quyền huyện Bắc Yên nói chung và xã Tà Xùa nói riêng.   

1. Nội dung
2. Khái niệm du lịch bền vững

Khái niệm về du lịch bền vững mới xuất hiện trên cơ sở lý thuyết phát triển bền vững và cải tiến, nâng cấp khái niệm về du lịch mềm của những năm 90 và thực sự gây được sự chú ý trong những năm gần đây. Theo Tổ chức Du lịch thế giới (World Tourism Organization, WTO) (1998) phát triển du lịch bền vững là vừa thỏa mãn các nhu cầu trong hiện tại, vừa thỏa mãn nhu cầu trong tương lai của cả điểm đến du lịch lẫn khách du lịch[4]. Liên hiệp quốc (United, UN) (2001) cho rằng, phát triển du lịch bền vững là mô hình và phương thức phát triển du lịch có thể duy trì trong thời gian dài mà không làm ảnh hưởng đến các hoạt động khác hoặc khiến cho môi trường tự nhiên và sinh thái bị thoái hóa hay biến đổi. Kế thừa kết quả nghiên cứu của các học giả trên thế giới, Tổ chức Du lịch quốc tế (United National World Tourist Organization, viết tắt là UNWTO) đã đưa ra định nghĩa Phát triển du lịch bền vững (Sustainable Tourism) nhận được sự công nhận rộng rãi của dư luận như sau:"Du lịch bền vững là các hình thức du lịch đáp ứng nhu cầu hiện tại của khách du lịch, ngành du lịch và cộng đồng địa phương nhưng không ảnh hưởng tới khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ mai sau. Du lịch khả thi về kinh tế nhưng không phá hủy tài nguyên mà tương lai của du lịch phụ thuộc vào đó, đặc biệt là môi trường tự nhiên và kết cấu xã hội của cộng đồng địa phương"[5]. Các chuyên gia trong lĩnh vực du lịch và các lĩnh vực có liên quan khác ở Việt Nam dựa trên cơ sở tiếp thu những kết quả nghiên cứu về lý luận và kinh nghiệm quốc tế về phát triển bền vững đối chiếu với những hoàn cảnh cụ thể ở Việt Nam, đưa ra khái niệm về du lịch bền vững như sau: “Phát triển du lịch bền vững là hoạt động khai thác có quản lý các giá trị tự nhiên và nhân văn nhằm thỏa mãn các nhu cầu đa dạng của khách du lịch, có quan tâm đến các lợi ích kinh tế dài hạn trong khi vẫn đảm bảo sự đóng góp cho bảo tồn và tôn tạo các nguồn tài nguyên, duy trì được sự toàn vẹn về văn hóa để phát triển hoạt động du lịch trong tương lai; cho công tác bảo vệ môi trường và góp phần nâng cao mức sống của cộng đồng địa phương”[6]. Tóm lại, phát triển du lịch bền vững cần đòi hỏi có sự nỗ lực chung của toàn xã hội hướng tới 3 mục tiêu cơ bản bền vững về kinh tế, bền vững về tài nguyên môi trường và bền vững về văn hóa xã hội như quy định trong khoản 14 điều 3 Luật Du lịch 2017: “Phát triển du lịch bền vững là sự phát triển du lịch đáp ứng đồng thời các yêu cầu về kinh tế - xã hội và môi trường, đảm bảo hài hòa lợi ích của các chủ thể tham gia hoạt động du lịch, không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu về du lịch trong tương lai”.[7]

2. Phương pháp nghiên cứu

2.1. Thu thập thông tin

- Để tìm hiểu về điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội cũng như tiềm năng và hiện trạng phát triển du lịch xã Tà Xùa huyện Bắc Yên, chúng tôi đã tiến hành thu thập, phân tích những tài liệu thứ cấp như: Báo cáo Kế hoạch Phát triển Kinh tế-xã hội xã Tà Xùa năm 2016; Nhiệm vụ Quy hoạch chi tiết Du lịch Trung tâm xã Tà Xùa; Thuyết minh Quy hoạch chi tiết Du lịch Trung tâm xã Tà Xùa; Báo cáo Kế hoạch phát triển du lịch huyện Bắc Yên đến 2020, tầm nhìn đến năm 2030; Báo cáo tình hình du lịch Tà Xùa tháng 10/2017.

- Để bổ sung thông tin, nhóm nghiên cứu tiến hành 3 đợt nghiên cứu điền dã tại trung tâm xã Tà Xùa, bản Tà Xùa A và thị trấn Bắc Yên. Trong các đợt nghiên cứu này, chúng tôi không chỉ tiến hành khảo sát thực địa một số điểm phong cảnh nổi bật ở xã Tà Xùa và khu vực phụ cận, hệ thống đường giao thông nối liền thị trấn Bắc Yên với trung tâm xã Tà Xùa, mà còn tiến hành quan sát tham dự hoạt động kinh doanh du lịch tại 9 điểm phục vụ ăn uống, lưu trú và bán hàng tại trung tâm xã Tà Xùa và phỏng vấn sâu cán bộ quản lý, người dân địa phương, khách du lịch nhằm tìm hiểu thêm về tài nguyên và sản phẩm du lịch xã Tà Xùa, mức độ thuận lợi để tiếp cận, thuận lợi và khó khăn trong quá trình quản lý và hoạt động kinh doanh du lịch ở xã Tà Xùa, ảnh hưởng của hoạt động du lịch đến địa phương và độ hài lòng cũng như kỳ vọng của khách du lịch với điểm du lịch Tà Xùa. 

Nghiên cứu sử dụng phương pháp lấy mẫu phân tầng ngẫu nhiên, số lượng mẫu dùng cho nghiên cứu là 31, trong đó người dân địa phương là 6, khách du lịch là 12 ; cán bộ quản lý là 7, hộ kinh doanh là 5, chuyên gia về du lịch là 1.

Bảng 1: Thông tin phỏng vấn

Nguồn : Nhóm nghiên cứu tổng hợp

Trong 31 người được phỏng vấn có 23 người là nam giới, chiếm 74,2%, 8 người là nữ giới, chiếm 25,8% ; Thành phần dân tộc gồm: dân tộc Kinh có 18 người, chiếm 58,1%, dân tộc Thái có 5 người, chiếm 16,1%, dân tộc Mông có 8 người, chiếm 25,8% ; Thành phần nghề nghiệp: cán bộ quản lý địa phương : 7 người, hộ kinh doanh: 5  người, dân địa phương: 6 người, khách du lịch: 12 người, chuyên gia du lịch : 1 người. Độ tuổi phỏng vấn trung bình từ 20-45 tuổi. Thời gian lấy thông tin phỏng vấn từ tháng 4-tháng 5/2017.

2.2.Kỹ thuật phỏng vấn 

Các cuộc phỏng vấn được tiến hành tại UBND xã Tà Xùa, cơ sở lưu trú, ăn uống hoặc trên đường di chuyển từ Tà Xùa đến các điểm du lịch lân cận vào các ngày khác nhau. Các thành viên tham gia phỏng vấn sẽ trao đổi và thảo luận theo quan điểm không phải chuẩn bị nội dung mà trao đổi theo suy nghĩ và cảm nhận của họ

2.3.Câu hỏi phỏng vấn

Bốn câu hỏi phỏng vấn chính được sử dụng cho nghiên cứu gồm :

1.Du lịch ảnh hưởng như thế nào đến kinh tế, xã hội và đời sống của người dân địa phương ?

2.Những khó khăn và thuận lợi trong quá trình quản lý và kinh doanh du lịch ?

3.Đánh giá và kỳ vọng về điểm du lịch Tà Xùa ?

4.Định hướng phát triển du lịch Tà Xùa trong tương lai ?

2.4.Xử lý thông tin phỏng vấn

Toàn bộ thông tin của cuộc các cuộc phỏng vấn được nhóm tác giả ghi chép và ghi âm lại, thời gian cho mỗi cuộc phỏng vấn dao động từ 45-60 phút, và kết thúc khi các thông tin trao đổi trở nên bão hòa. Kết quả phỏng vấn gồm 2 phần : phần thứ nhất là những đánh giá từ nhiều phía về hiện trạng du lịch Tà Xùa, phần thứ hai là kỳ vọng và định hướng phát triển du lịch Tà Xùa.

3. Đánh giá một số yếu tố ảnh hưởng đến phát triển du lịch xã Tà Xùa huyện Bắc Yên

3.1.Hệ thống giao thông

Xã Tà Xùa nằm ở vị trí trung tâm 5 xã vùng cao của huyện Bắc Yên (gồm Tà Xùa, Làng Chếu, Xím Vàng, Háng Đồng, Hang Chú), cách trung tâm huyện Bắc Yên 14,5 km, được coi là cầu nối giữa thị trấn Bắc Yên với các xã vùng cao. Xã Tà Xùa cách trung tâm thành phố Sơn La  khoảng 115km, cách Khu du lịch Quốc gia Mộc Châu khoảng 120km, cách Hà Nội khoảng 214km, nhưng do vị trí địa lý đặc biệt nên việc kết nối Tà Xùa với các thị trường nguồn khách và các điểm du lịch phụ cận tương đối thuận lợi, từ đó hình thành những cung đường thú vị khám phá thiên nhiên Tây Bắc như các cung đường Hà Nội - Sơn Tây - Cầu Trung Hà - Ngã ba Thu Cúc - Phù Yên - Bắc Yên - Tà Xùa có tổng chiều dài khoảng 214km; Cung đường Hà Nội - Bắc Yên - Tà Xùa - Bắc Yên - QL37 - Ngã ba Gia Phù (Phù Yên) - QL 43 - Bến phà Vạn Yên - Mộc Châu - Hòa Bình - Hà Nội  có tổng chiều dài khoảng 530km; Cung đường Hà Nội - Mộc Châu - Ngã ba Cò Nòi - QL 37 - Bắc Yên - Tà Xùa có tổng chiều dài khoảng 335km; Cung đường Sơn La - Ngã ba Cò Nòi - QL37 - Bắc Yên - Tà Xùa có tổng chiều dài khoảng 115km. Xã Tà Xùa còn nằm trên tỉnh lộ 112 được khai thông từ năm 2011, bắt đầu từ thị trấn Bắc Yên, đi qua các xã Tà Xùa - Làng Chếu - Xím Vàng - Hang Chú và kết nối với tỉnh Yên Bái, nhờ thế có thêm cung đường Hà Nội - Bắc Yên - Tà Xùa - Trạm Tấu - Nghĩa Lộ - QL 32 - Thu Cúc - Hà Nội với tổng chiều dài khoảng 540km. Ngoài ra, còn có các cung đường khám phá nội tỉnh, nội huyện như: Bắc Yên – Tà Xùa – Làng Chếu – Xím Vàng – Hang Chú chiều dài khoảng 52km, từ Hang Chú lại có thể kết nối xuống bến cảng Tà Hộc (khoảng 30km) qua Sông Đà, đi tiếp theo Tỉnh lộ 110 có thể ra đến QL 37 (khoảng 27 km) hoặc ra QL 6 - thị trấn Hát Lót – Mai Sơn (khoảng 30km).

Các cung đường du lịch trong và ngoài huyện đến Tà Xùa đi qua nhiều bản làng các dân tộc thiểu số với bản sắc văn hóa độc đáo và những khung cảnh thiên nhiên hùng vĩ, hoang sơ. Song, do địa hình đồi núi phức tạp, độ dốc cao, thường xuyên sạt lở, nên chất lượng đường giao thông tương đối thấp, đặc biệt là tuyến tỉnh lộ 112 nối liền thị trấn Bắc Yên với Tà Xùa và các xã vùng cao khác trong huyện, nhất là vào mùa mưa, có những đợt sạt lở gây tắc đường, giao thông tê liệt khiến xã Tà Xùa và các xã vùng cao khác gần như bị cô lập. Điều này gây ảnh hưởng rất lớn, thậm chí khiến cho hoạt động du lịch ở xã Tà Xùa phụ thuộc hoàn toàn vào điều kiện thời tiết và đường giao thông, đặc biệt là những khi trời mưa. Ngoài ra, do chất lượng đường từ Tà Xùa đến các bản dân tộc và các xã khác không tốt lắm, cộng thêm thiếu thông tin và thiếu người hướng dẫn nên ngoài một số điểm đến được nói đến nhiều trên mạng Internet như sống lưng Tà Xùa, cây táo mèo cô đơn, đồi gió... các điểm tham quan ở các xã lân cận chưa được nhiều khách du lịch biết đến.

Hiện nay, khách du lịch đến Tà Xùa du lịch chủ yếu bằng phương tiện xe máy hoặc ô tô, trong đó chủ yếu là xe máy. Kết quả thống kê phương tiện di chuyển của khách đến tham quan Tà Xùa trong khoảng thời gian từ 29/9/2017 – 09/10/2017 trong Báo cáo tình hình du lịch Tà Xùa tháng 10/2017 của UBND huyện Bắc Yên cho thấy 81% khách du lịch đến Tà Xùa bằng xe máy và thường đi 2 người/xe; 18,3% khách du lịch đến Tà Xùa bằng ô tô và 0,7% đến bằng các phương tiện khác. Ngoài việc đến thẳng Tà Xùa bằng các phương tiện xe máy hoặc ô tô của mình, có một số khách du lịch lại lựa chọn đi xe khách hoặc lái ô tô đến thị trấn Bắc Yên, rồi thuê xe máy lên Tà Xùa vừa đi vừa ngắm cảnh dọc đường; cũng có một số ít khách du lịch lựa chọn đi xe khách từ Hà Nội hoặc Sơn La đến thị trấn Bắc Yên, rồi tiếp tục đi tuyến xe khách nội huyện thị trấn Bắc Yên- Tà Xùa - Làng Chếu – Xím Vàng – Hang Chú  tới Tà Xùa (ngày 1 chuyến, 8h sáng khởi hành từ trung tâm xã Hang Chú, khoảng 8h30’ sáng đi qua trung tâm xã Tà Xùa và 2h chiều khởi hành từ bến xe thị trấn Bắc Yên, khoảng 2h30’ đi qua trung tâm xã Tà Xùa). Nói chung, hiện nay phương tiện giao thông đến Tà Xùa về cơ bản đáp ứng được nhu cầu của du khách, nhưng trong tương lai có thể cần tăng thêm lượt xe khách nối liền thị trấn Bắc Yên với Tà Xùa và xây dựng bãi đỗ xe tĩnh để khách du lịch có chỗ gửi xe.

3.2. Hệ thống kết cấu hạ tầng kỹ thuật

Hiện nay nguồn cấp điện chính cho xã Tà Xùa là lưới điện 35KV chạy dọc theo tỉnh lộ 112, gần như 100% các bản trên địa bàn xã đã được sử dụng điện. Hệ thống điện chiếu sáng mới chỉ hình thành quanh khu vực trung tâm xã Tà Xùa. Hệ thống thông tin liên lạc đã phủ sóng mạng điện thoại Vietel, Vinaphone, nhưng mạng Internet mới chỉ được sử dụng rộng rãi ở khu vực trung tâm xã Tà Xùa, các bản xa hơn chưa được phổ biến.

Hệ thống cấp thoát nước ở Tà Xùa chưa hoàn thiện. Khu vực trung tâm xã Tà Xùa sử dụng nguồn nước mó được dẫn từ phái Tây đến bể chứa nước rồi cung cấp cho các hộ tiêu thụ. Còn đa số các điểm dân cư khác vẫn sử dụng nước mưa, nước giếng đào, giếng khoan hoặc nước dẫn trực tiếp từ mó nước trên núi chưa qua xử lý. Vào mùa khô, lượng mưa hiếm hoi, nước ở mó cũng dần cạn kiệt, nguồn nước dùng hàng ngày trở thành vấn đề khó khăn đối với người dân và các hộ kinh doanh du lịch. Hệ thống thoát nước mưa và nước thải là các rãnh có kích thước từ B400- B600mm   nằm dọc đường tỉnh lộ 112 hoặc các rãnh hở nằm dọc hai bên các tuyến đường nông thôn khác. Tuy nhiên do được đầu tư xây dựng từng phần trong các giai đoạn khác nhau nên tính kết nối của hệ thống thoát nước rất kém. Trong xã Tà Xùa cũng chưa có hệ thống thu gom và xử lý rác thải, nước thải nên nước thải sinh hoạt, nước thải chăn nuôi và các chất thải rắn khác được thải trực tiếp ra môi trường và hệ thống sông suối gây mất mỹ quan và ô nhiễm môi trường. 

3.3.Cơ sở vật chất phục vụ du lịch

Theo kết quả nghiên cứu điền dã của chúng tôi, hiện nay xã Tà Xùa có 11 nhà nghỉ phục vụ khách ngủ cộng đồng, chủ yếu tập trung ở trung tâm xã và gần Đồi sống lưng khủng long với quy mô từ 20-40 người/nhà. Các nhà nghỉ được xây dựng theo hình thức nhà cấp bốn (thường chồng thêm một tầng nữa để tăng diện tích sử dụng) hoặc nhà sàn, có khung sắt, vách tôn và lợp bằng tôn. Trong mỗi nhà nghỉ thường thiết kế 2-5 nhà vệ sinh có trang bị bình nước nóng lạnh 24/24 và thiết bị vệ sinh tự hoại, nhưng diện tích khá nhỏ và chất lượng thiết bị khá tồi tàn, lại không được dọn dẹp thường xuyên. Trong các nhà nghỉ thường sử dụng giường tầng bằng sắt với những phòng ở tầng 1 hoặc trải đệm trực tiếp trên sàn nhà với những phòng tầng hai. Chăn đệm trong nhà nghỉ khá sạch sẽ, đa phần sử dụng đệm bông gạo của người Thái và chăn bông, khi không có khách sử dụng chăn đệm được gấp gọn để sát vách hoặc đầu giường ngủ. Các nhà nghỉ đều lắp mạng wifi để phục vụ khách du lịch.

Xã Tà Xùa còn có 7 quán phục vụ ăn uống và 10 quán bán hàng tạp hóa chủ yếu tập trung ở khu vực Trung tâm xã. Giá dịch vụ ở Tà Xùa khá rẻ, trung bình 60.000/1 người/ đêm và 50.000/bữa chính/người, giá các loại hàng hóa khác cũng không chênh lệch nhiều so với thị trấn Bắc Yên. Chủ các nhà nghỉ, quán ăn và quán bán hàng tạp hóa ở Tà Xùa đa phần là người Mông địa phương, giáo viên, cán bộ xã người địa phương hoặc ở thị trấn Bắc Yên lên đây mua đất, dựng nhà trực tiếp kinh doanh hoặc thuê người trông coi. Tuy nhiên, do bận công tác, thiếu kinh nghiệm kinh doanh, thiếu vốn nên họ kinh doanh không mấy thành công, có một số hộ thường xuyên đóng cửa vì không có khách do cơ sở vật chất quá tồi tàn, thiếu vệ sinh. Tham gia kinh doanh du lịch ở xã Tà Xùa còn có một số người ở xuôi lên buôn bán, kinh doanh nhà nghỉ, như chủ homestay A Tài, Ngỗng Tà Xùa, Trà Mây Tà Xùa… Họ thường nhanh nhẹn, có đầu óc kinh doanh lại có vốn lớn nên làm ăn khá phát đạt. Ngoài hai homestay Ngỗng Tà Xùa và Trà Mây Tà Xùa, toàn bộ các hộ kinh doanh du lịch ở xã Tà Xùa đều là kinh doanh tự phát, không có chuyên môn về du lịch, cũng như không biết hoặc rất ít đẩy mạnh quảng cáo du lịch qua Internet.

3.4. Khách du lịch

Khách du lịch đến Tà Xùa có tuổi đời khá trẻ trong khoảng từ 20 – 30 tuổi, thường  là sinh viên hoặc các bạn thanh niên trẻ tuổi, ưa khám phá và dịch chuyển, có một số ít khách ở độ tuổi trung niên và người nước ngoài. Đa phần trong số họ đến từ Hà Nội và các tỉnh phía Bắc, một số đến từ miền Nam và nước ngoài. Khách du lịch đến Tà Xùa tập trung đông vào cuối tuần từ chiều thứ 7 đến sáng chủ nhật và các dịp lễ, tết với hoạt động chủ yếu là ngắm mây và chụp ảnh tại Đồi Sống lưng khủng long vào khoảng 5h30 – 10h sáng. Vì thế, khách du lịch thường tới nghỉ tại trung tâm xã Tà Xùa vào chiều muộn hoặc buổi tối để sáng sớm hôm sau có thể vừa ngắm mây vừa ngắm mặt trời mọc.

Nguồn Báo cáo tình hình du lịch Tà Xùa tháng 10/2017, UBND huyện Bắc Yên

Do chất lượng cơ sở vật chất và dịch vụ du lịch ở trung tâm xã Tà Xùa khá thấp, chủ yếu phục vụ khách du lịch “phượt”, nên một số khách du lịch có yêu cầu không gian riêng tư và chất lượng phục vụ tương đối tốt hoặc những nhóm khách du lịch có trẻ em và người già sẽ lựa chọn lưu trú và ăn uống tại thị trấn Bắc Yên. Cũng có một số  khách du lịch lựa chọn mang theo thức ăn và lều cắm trại ngoài trời chứ không sử dụng hoặc hạn chế tối đa sử dụng các dịch vụ ở Tà Xùa. Báo cáo tình hình du lịch ở Tà Xùa tháng 10/2017 của UBND huyện Bắc Yên cũng cho thấy khách du lịch đều đánh giá rất cao cảnh quan tự nhiên hùng vĩ, hoang sơ và không khí trong lành ở Tà Xùa, nhưng cùng đều nhận xét chất lượng cơ sở vật chất và dịch vụ du lịch ở Tà Xùa còn rất yếu kém và thiếu thốn.   

4. Phân tích ảnh hưởng du lịch lên kinh tế, văn hóa xã hội và môi trường xã Tà Xùa và ngược lại

4.1. Du lịch và kinh tế của xã Tà Xùa

Từ khoảng cuối năm 2015, Tà Xuà nổi lên như một điểm đến yêu thích của giới trẻ yêu thích du lịch mạo hiểm trong cả nước. Năm 2016, xã Tà Xùa đã tiếp nhận khoảng 18.000 lượt khách du lịch, góp phần thúc đẩy một số hoạt động thương mại, dịch vụ chủ yếu như bán hàng tạp hóa, dịch vụ nhà nghỉ, dịch vụ ăn uống ở khu trung tâm xã Tà Xùa phát triển nhanh chóng[8]. Mặc dù hoạt động du lịch đã góp phần nâng cao thu nhập cho các hộ tham gia kinh doanh ở trung tâm xã Tà Xùa, song “chưa góp phần tích cực trong tăng trưởng kinh tế địa phương do các hộ đều kinh doanh tự phát, chưa có đăng ký kinh doanh, không thực hiện nghĩa vụ thuế hoặc được miễn” (PVS 1, nam, cán bộ). Mặt khác, theo thống kê của chúng tôi, ngoài 28 hộ tham gia kinh doanh du lịch (chiếm 6,09% tổng số hộ dân ở xã Tà Xùa) và một số ít người dân địa phương làm thuê cho các hộ kinh doanh nói trên, đại đa số người dân địa phương vẫn duy trì mô hình kinh tế nông nghiệp tự cấp tự túc sản xuất trên nương rẫy truyền thống mà chưa tận dụng được cơ hội du lịch mang đến để chuyển đổi cơ cấu sản xuất, nâng cao thu nhập. Có thể thấy, hoạt động du lịch chưa tác động nhiều đến đời sống và sản xuất của người dân bản địa. Trong khi đó, mô hình kinh tế sản xuất tự cấp tự túc truyền thống của họ lại có phần cản trở sự phát triển của dịch vụ du lịch. Kết quả nghiên cứu của chúng tôi cho thấy, các hộ kinh doanh ăn uống ở Tà Xùa “đều phải mua thực phẩm từ thị trấn Bắc Yên lên do nguồn cung cấp thực phẩm ở xã Tà Xùa không ổn định” (PVS 2, nam, kinh doanh), trong khi “sản phẩm trồng trọt và chăn nuôi của người dân trong xã chủ yếu để phục vụ nhu cầu thực phẩm hàng ngày trong gia đình hoặc để tiếp đãi khách, làm vật dâng cúng trong các nghi lễ tôn giáo”(PVS 3, nam, cán bộ).

4.2. Du lịch và văn hóa xã hội của xã Tà Xùa

Dân số xã Tà Xùa hiện có 460 hộ, 2.983 nhân khẩu, mật độ dân số đạt 47 người/km² với thành phần dân tộc chủ yếu là dân tộc Mông[9] với nền văn hóa dân tộc truyền thống đặc sắc gắn liền với văn hóa chợ phiên vùng cao, văn hóa lễ hội truyền thống  như lễ cúng dòng họ, lễ cơm mới, tết cổ truyền dân tộc Mông... thường được tổ chức kèm theo các hoạt động văn hóa nghệ thuật hay trò chơi dân gian như bắn cung, bắn nỏ, đua ngựa, hát giao duyên, ném pao, thổi sáo, thổi khèn, đàn môi, múa khèn... phản ánh tinh thần dũng cảm, thượng võ mà không kém phần lãng mạn của dân tộc Mông. Ngoài ra, họ còn nổi tiếng với các sản phẩm thủ công truyền thống như  kỹ thuật mộc và kỹ thuật tôi thép, rèn đúc làm lưỡi cày, dao, cuốc, ghép gỗ thành thùng chứa nước, đẽo gọt gỗ làm chõ xôi, kỹ thuật nhuộm vải, may vá, thêu thùa, tạo hình, hoa văn rực rỡ trên vải và trang phục váy áo của phụ nữ được làm thủ công bằng tay…[10].

 Có thể thấy, Tà Xùa có nguồn tài nguyên du lịch văn hóa phong phú, độc đáo, song đến nay vẫn chưa khai thác được thành sản phẩm du lịch. Do vậy, hiện nay hoạt động du lịch chủ yếu ở Tà Xùa chỉ là thưởng ngoạn và chụp ảnh phong cảnh tự nhiên, các hình thức du lịch văn hóa, du lịch cộng đồng chưa xuất hiện, các sản phẩm thủ công truyền thống và đặc sản địa phương vẫn chưa tiếp cận được với khách du lịch. Mặt khác, trình độ dân trí ở xã Tà Xùa tương đối thấp, số lao động được đào tạo chưa nhiều, lao động được đào tạo chuyên ngành du lịch lại càng hiếm hoi, kể cả những hộ tham gia kinh doanh dịch vụ du lịch hay cán bộ quản lý văn hóa xã cũng không có chuyên môn về du lịch dẫn đến công tác quản lý du lịch, bảo tồn và phục hồi giá trị văn hóa còn nhiều lúng túng. Người dân địa phương còn giữ nhiều tập quán sống tương đối lạc hậu, mất vệ sinh như thả rông gia súc, trong nhà không có khu vệ sinh đạt yêu cầu, mặc cảm, tự ti, ngại tiếp xúc với người lạ, có nhiều người, đặc biệt là phụ nữ không biết nói tiếng Kinh gây trở ngại cho giao tiếp xã hội...Nhìn chung, xã hội khép kín, ít giao lưu với bên ngoài của người Mông xã Tà Xùa sẽ là một trở ngại lớn để vận động được người dân địa phương nhiệt tình tham gia phát triển dịch vụ du lịch.  

4.3. Du lịch và môi trường tự nhiên của xã Tà Xùa

Xã Tà Xùa nằm ở độ cao 1500-1700m so với mặt nước biển, có địa hình chia cắt mạnh, có nhiều núi cao, khe sâu, lại nằm trong Khu bảo tồn thiên nhiên Tà Xùa nên có phong cảnh thiên nhiên hùng vĩ, không khí trong lành, có khí hậu á nhiệt đới với 70% thời gian trong năm có sương mù bao phủ, nhiệt độ trung bình năm chỉ có 15⁰C[11]. Có thể nói, khí hậu và phong cảnh tự nhiên là tài nguyên du lịch tự nhiên nổi bật và đặc trưng của Tà Xùa. Hiện nay, đa số khách du lịch đến Tà Xùa đều để thưởng ngoạn và trải nghiệm hai loại tài nguyên này với những sản phẩm du lịch đã nổi danh trên cả nước gồm Thung lũng mây, Sống lưng khủng long, Đỉnh gió, Cây táo mèo cô đơn...

Tuy nhiên, điều kiện tự nhiên ở Tà Xùa cũng mang lại không ít trở ngại cho phát triển du lịch. Thứ nhất, đặc điểm độ dốc lớn, địa hình chia cắt mạnh, diện tích mặt bằng dành cho xây dựng rất hạn chế, các hiện tượng trượt đất và sạt lở thường xuyên xảy ra nhất là vào mùa mưa không chỉ làm sụt giảm lượng khách du lịch đến Tà Xùa mà còn đe dọa sự an toàn và độ bền của các công trình xây dựng và giao thông. Thứ hai, sự khan hiếm nước trong mùa khô ảnh hưởng xấu đến sản xuất của người dân cũng như chất lượng dịch vụ du lịch. Thứ ba, việc phá rừng làm nương của người dân, cũng như việc khai thác thủy điện và khoáng sản tự nhiên của các công ty ở Tà Xùa và các xã vùng cao xung quanh gây ảnh hưởng không nhỏ đến môi trường tự nhiên, cân bằng sinh thái, cảnh quan thiên nhiên và cả chất lượng đường giao thông, từ đó ảnh hưởng không tốt đến phát triển bền vững du lịch xã Tà Xùa.

Mặt khác, dù chưa mang đến nhiều lợi ích về kinh tế, văn hóa – xã hội, nhưng du lịch đã bắt đầu mang đến những ảnh hưởng trái chiều môi trường tự nhiên ở xã Tà Xùa. Theo quan sát của chúng tôi, do lượng khách tăng đột biến, người dân tự phát chặt rừng phá núi, san đào đất, xây dựng lều lán bên đường, phá vỡ cảnh quan, gây mất an toàn giao thông. Ngoài ra, “đa số nhà cửa ở khu vực trung tâm xã Tà Xùa đều xây dựng không phép, không đảm bảo an toàn sử dụng, thiếu hệ thống xử lý vệ sinh, thu gom rác, thoát nước thải gây ô nhiễm môi trường”(PVS 4, nam, cán bộ). Trong khi đó, “một số khách du lịch đốt lửa trại xong không dọn dẹp và vất rác bừa bãi” (PVS 2, nam, kinh doanh) gây ảnh hưởng xấu đến vệ sinh môi trường.

Tóm lại, trước mắt hoạt động du lịch ở xã Tà Xùa đang ở giai đoạn phát hiện trong vòng đời sản phẩm du lịch, phạm vi ảnh hưởng mới chỉ hạn chế quanh khu trung tâm xã Tà Xùa và một số ít hộ gia đình tham gia hoạt động kinh doanh du lịch (chỉ chiếm 6,09% tổng số hộ dân trong xã), còn đại đa số người dân trong xã đang đứng ngoài hoặc không mấy quan tâm đến hoạt động du lịch. Bởi thế, mặc dù du lịch là một cơ hội tốt để xóa đói giảm nghèo, phát triển sản xuất hàng hóa, nâng cao thu nhập cho cộng đồng địa phương, nhưng hiện nay du lịch vẫn gần như chưa tác động đến hoạt động kinh tế và thói quen sản xuất của người dân xã Tà Xùa nói riêng và thu nhập của địa phương nói chung. Mặt khác, du lịch cũng chưa khai thác được tài nguyên du lịch văn hóa phong phú của cộng đồng dân tộc Mông, các sản phẩm du lịch văn hóa, du lịch cộng đồng, sản phẩm thủ công truyền thống và đặc sản địa phương vẫn chưa hình thành hoặc tiếp cận được với khách du lịch. Tuy hoạt động du lịch chưa tác động nhiều đến kinh tế, văn hóa, xã hội xã Tà Xùa, nhưng do lượng khách du lịch tăng đột biến trong thời gian gần đây, ý thức bảo vệ cảnh quan, môi trường của một số hộ kinh doanh và khách du lịch chưa tốt, gây ảnh hưởng tiêu cực đến môi trường sinh thái và có khả năng dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng về cảnh quan, môi trường nếu không có những biện pháp giải quyết kịp thời. Vì thế, chúng tôi xin đề xuất với nhà quản lý ba nhóm giải pháp về kinh tế, văn hóa-xã hội và môi trường nhằm mục tiêu xây dựng thành công thị trường du lịch và phát triển du lịch xã Tà Xùa theo hướng bền vững, mang lại nguồn lợi ổn định và lâu dài cho địa phương.

5. Giải pháp phát triển bền vững du lịch xã Tà Xùa – Bắc Yên

5.1. Nhóm giải pháp kinh tế

- Tuyên truyền nâng cao nhận thức của người dân về cơ hội chuyển đổi cơ cấu sản xuất, nâng cao thu nhập do du lịch mang lại cho người dân địa phương.

- Đối với người dân vùng cao, chợ không chỉ là nơi trao đổi, buôn bán, còn là nơi trao đổi tâm tình, giao lưu làm quen với bạn bè. Hiện nay, khu chợ ở trung tâm xã Tà Xùa đang được Nhà máy sản xuất chè Tà Xùa thuê để sản xuất chè và kinh doanh du lịch. Để du lịch đến gần hơn với người dân địa phương, tạo không gian thuận lợi để họ có cơ hội trao đổi, buôn bán các sảm phẩm nông  lâm thổ sản do mình làm ra và giao lưu với khách du lịch cần phục hồi lại chức năng của chợ Trung tâm xã Tà Xùa hoặc tìm một địa điểm phù hợp khác làm chợ.

- Điều chỉnh quy hoạch sản xuất chè Tà Xùa, xây dựng các diện tích trồng chè có tạo hình cảnh quan phục vụ du lịch. Khoanh vùng bảo tồn chè shan tuyết cổ thụ tại bản Bẹ.

- Nghiên cứu, thử nghiệm mô hình sản xuất nông nghiệp sạch (rau sạch, cây thuốc, cây ăn quả, chăn nuôi...) phù hợp với Tà Xùa, đồng thời tuyên truyền và động viên người dân địa phương mở rộng sản xuất nông nghiệp sạch vừa tạo cảnh quan cho du lịch vừa có sản phẩm bán cho khách du lịch.

- Nghiên cứu mô hình và tổ chức các hợp tác xã nghề truyền thống để truyền thừa các nghề thủ công truyền thống của người Mông, đồng thời trực tiếp sản xuất và bán các sản phẩm thủ công mỹ nghệ làm quà tặng, quà lưu niệm cho khách du lịch.

- Nghiên cứu, thử nghiệm và nhân rộng các loại mô hình du lịch cộng đồng, du lịch văn hóa, du lịch mạo hiểm, du lịch nghỉ dưỡng tại xã Tà Xùa.

- Định hướng phát triển các sản phẩm du lịch hướng tới nguồn khách du lịch chất lượng cao, có khả năng thanh toán lớn và có ý thức bảo vệ môi trường sinh thái và nhân văn. Mặt khác, cần đa dạng hóa loại hình dịch vụ và sản phẩm du lịch nhằm khai thác triệt để nhu cầu của khách du lịch, đồng thời  kéo dài thời gian khách du lịch lưu trú tại Tà Xùa nói riêng và huyện Bắc Yên nói chung.

- Đẩy mạnh quảng bá về du lịch Tà Xùa với các thị trường nguồn khách trong và ngoài nước bằng việc xây dựng trang web Du lịch Tà Xùa bằng tiếng Việt và tiếng nước ngoài, kết nối chặt chẽ với các công ty lữ hành trong và ngoài nước bằng các chính sách ưu đãi, quà tặng là các đặc sản địa phương....

- Mời gọi, thu hút đầu tư, chọn lựa được những nhà đầu tư có tâm, có uy tín và chuyên nghiệp.

5.2. Nhóm giải pháp văn hóa – xã hội

- Mở các lớp tập huấn ngắn hạn kiến thức về dịch vụ du lịch, nấu ăn, văn hóa địa phương, tiếng Anh cho các hộ kinh doanh và người dân địa phương, đặc biệt là các hộ tình nguyện tham gia hoạt động du lịch và thanh niên. Mở lớp tập huấn quản lý du lịch cho cán bộ xã.

- Tuyên truyền nâng cao nhận thức của người dân  về việc bảo tồn và quảng bá văn hóa truyền thống độc đáo của dân tộc mình với khách du lịch trong và ngoài nước.

- Tuyên truyền và động viên người dân tham gia học tập, nâng cao trình độ văn hóa, tích cực thay đổi những tập quán lạc hậu, mất vệ sinh, cũng như khắc phục tâm lý tự ti, nhút nhát không dám giao lưu với thế giới bên ngoài.

- Xây dựng quy chế hoạt động và quản lý du lịch xã Tà Xùa, đưa hoạt động kinh doanh du lịch vào quy củ, đòng thời tăng cường quản lý nhà nước đối với khách du lịch và các hộ kinh doanh du lịch, đảm bảo an toàn về văn hóa – xã hội, an ninh trật tự cho địa phương và khách du lịch.

- Duy trì, phát triển các tổ đội văn nghệ quần chúng tại các bản, các hội.

5.3. Nhóm giải pháp môi trường

- Đẩy nhanh công tác quy hoạch và quản lý quy hoạch Khu du lịch sinh thái Tà Xùa; định hướng không gian, kiến trúc cảnh quan cho đầu tư kết cấu hạ tầng phục vụ phát triển du lịch bền vững. Đặc biệt chú ý đến vấn đề quản lý xây dựng, san lấp mặt bằng, thu gom và xử lý chất thải rắn, nước thải nhằm giữ gìn cảnh quan và vệ sinh môi trường.

- Nghiên cứu sức tải du lịch của xã Tà Xùa và đưa ra các biện pháp thích hợp để khống chế lượng khách du lịch trong phạm vi sức tải du lịch đã xác định.

- Đẩy mạnh công tác bảo vệ và trồng mới rừng gắn với trồng hoa, cây cối có chủ đích tạo cảnh quan.

- Cân nhắc lợi hại và lựa chọn giữa phát triển du lịch, bảo vệ môi trường với một số công trình thủy điện và khai thác khoáng sản.

III. Kết luận

Xã Tà Xùa huyện Bắc Yên có những điều kiện tự nhiên và văn hóa xã hội phù hợp để phát triển du lịch và trong thực tế, từ năm 2015, nơi đây đã là một điểm đến được yêu thích của giới trẻ trong cả nước. Phát triển du lịch ở Tà Xùa là cơ hội vàng để giao lưu phát triển văn hóa – xã hội và kinh tế; nâng cao thu nhập, góp phần xóa đói giảm nghèo, đồng thời quảng bá nền văn hóa độc đáo của người dân xã Tà Xùa nói riêng và huyện Bắc Yên nói chung với khách du lịch trong và ngoài nước. Song, với hiện trạng thị trường du lịch và các đặc điểm tự nhiên, kinh tế, văn hóa – xã hội hiện nay của xã Tà Xùa, để xây dựng thành công thị trường du lịch và phát triển du lịch xã Tà Xùa theo hướng bền vững, mang lại nguồn lợi ổn định và lâu dài cho địa phương vẫn cần sự quyết tâm và những chiến lược phát triển đúng đắn của các cấp chính quyền tỉnh Sơn La, huyện Bắc Yên nói chung và xã Tà Xùa nói riêng.   

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Antonio Machado(2003),Du lịch và phát triển bền vững (Tourism and Sustainable Development) trong Dự án: "Xây dựng năng lực cho phát triển Du lịch ở Việt Nam", VNAT và FUNDESO.
2. World Tourism Organization (WTO)( 1998), Guide for Local Authorities on Developing Sustainale Tourism, Madrid: World Tourism Organizatione.
3. TS. Nguyễn Minh Tuệ, ThS. Phạm Lê Thảo (2015), “Sử dụng hợp lý nguồn tài nguyên du lịch tự nhiên cho phát triển du lịch bền vững”, trích trong “Hội thảo Giáo dục vì sự phát triển bền vững trong thời đại toàn cầu hóa”.
4. UBND huyện Bắc Yên, “Nhiệm vụ Quy hoạch chi tiết Du lịch Trung tâm xã Tà Xùa”.
5. UBND huyện Bắc Yên, “Thuyết minh Quy hoạch chi tiết Du lịch Trung tâm xã Tà Xùa”.
6. UBND huyện Bắc Yên“Báo cáo Kế hoạch phát triển du lịch huyện Bắc Yên đến 2020, tầm nhìn đến năm 2030”.
7. UBND huyện Bắc Yên“Báo cáo tình hình du lịch Tà Xùa tháng 10/2017”.
8. UBND xã Tà Xùa, “Báo cáo Kế hoạch Phát triển Kinh tế-xã hội xã Tà Xùa năm 2016”.

TS. Trần Hạnh Nguyên, ThS. Lường Phú

(Nguồn: Tạp chí NCKH Trường Đại học Tây Bắc, Số 13 (6/2018))